مبانى کلامى آزادى سیاسى در اندیشه هاى شیعه و معتزله با تأکید بر اندیشه‏ هاى امام خمینى و قاضى عبد الجبار

تفکر شیعه و معتزله با تکیه بر حسن و قبح عقلى مى ‏توانند در یک جامعه سیاسى
دینى، منجر به آزادى سیاسى معنوى شهروندان گردند. برخلاف اندیشه اشاعره، اخباریه
و همه جبرگرایان بالطبع باید احکام صادره از حاکمان جامعه را به عنوان اخلاق اجتماعى
لازم الاتباع بپذیرند. در اندیشه عقل گراى شیعه، حاکمان نیز مجبورند آنچه را که
انسان‏هاى عاقل بدان حکم کرده‏ اند، گردن نهند. بالاخص با لحاظ اندیشه اعتزالى
جبارى، شهروندان به صورت فعال مى‏توانند در شکل‏ گیرى اخلاق سیاسى اجتماعى
دخالت نمایند. آنها مى‏توانند مسؤولان سیاسى خود را در صورتى که برخلاف
ارزش‏هاى مشترک پذیرفته شده رفتار نمایند، مورد اعتراض و نقد قرار دهند.
بنابراین، قرائت معتزله جبارى از عقل عملى، بیشتر از قرائت شیعى، زمینه ساز آزادى
سیاسى / معنوى در جامعه مى‏باشد. دلیل آن، این است که در وهله اول، قرائت ایشان،
عقل را همگانى دانسته و بهره بردارى از عقل را با قیدهاى ویژه از دسترسى همه
انسان‏هاى عاقل ـ آن طور که در تفکر شیعى تصویر شد ـ دورنبرده است.
قبلاً اثبات شد که مدرکات عقلى با قرائت معتزلى از آن، حکم نیز مى‏باشد. انسان‏هاى
عاقل با تکیه بر عقل‏هاى خود بعد از درک حسن یک کار یا قبح آن، دیگر منتظر استنباط
حکم دیگرى از شارع نخواهد بود؛ بلکه حسن، همان واجب بودن و قبح، همان حرام
بودن مى‏باشد. قاضى عبدالجبار حتى در شرعیات مى‏گفت: «حسن، از وجوب در
واجبات شرعى جدا نیست و لذا نماز قبل از وقت نه حسن دارد و نه وجوب... و لذا فرقى
ندارد که با لفظ حسن یا به لفظ وجوب، از احکام یاد کرد»