.

1. عموم آثار منتشر شده در این دوره ویژگیهاى مفهومى و کلان دارند. غالبا به منظور توضیح
مفهوم ولایت یا حکومت ولایى تدوین شده‏اند، و یا در صدد اثبات ولایت فقیه و ادله فقهى، عقلى
و... در این باره مى‏باشند. بعنوان نمونه بنگرید به «آیه‏الله»سیدعلى خامنه‏اى، ولایت (تهران: سازمان
تبلیغات اسلامى،1370) این کتاب تماما به بررسى مفهوم ولایت و جلوه‏هاى متعدد آن مى‏پردازد.
کتاب زیر نیز تقریبا صبغه مفهومى و تاحدودى هم جنبه فقهى و تبلیغى دارد:
ـ دبیرخانه مرکزى ائمه جمعه، ولایت فقیه زیربناى حکومت اسلامى(تهران:چاپ و نشر بنیاد،
1368).
دوکتاب ذیل نیز که جنبه فقهى ـ استدلالى دارند، به عنوان نمونه و از میان انبوه آثار این دوره، قابل
ذکر هستند:
ـ محمدهادى معرفت ، دراسة مستوعیه عن مسئلة ولایه‏الفقیه؛ ابعادها و حدودها(قم؟)
ـ سیدیوسف مدنى تبریزى، الارشاد الى ولایه‏الفقیه (قم، المطبعه العلمیه، 1406)
2. بنگرید به:
ـ السیدکاظم الحائرى، الامامة و قیاده المجتمع (قم؛ انتشارات حائرى، 1416) ص41ـ151.
3. حائرى، سیدکاظم، بنیان حکومت در اسلام (تهران: وزارت ارشاد اسلامى، 1364)ص149.
4.به‏نظر مى‏رسد که سلسله مباحث فقهى آیه‏الله منتظرى با هدف تمهید مبانى کلامى و فقهى دولتى
شکل گرفته است که با عنایت بسیارى دیدگاههاى نظرى و شرایط اجتماعى ـ سیاسى، شکل گرفته و
با عنوان «جمهورى اسلامى ایران» تثبیت شده است:
ـ حسینعلى منتظرى، دراسات فى ولایه‏الفقیه و فقه الدوله اسلامیه (قم : مرکز العالمى للدراسات
الاسلامى، 1409) چاپ دوم، جلد اول، ص 417ـ416.
محمدمهدى شمس الدین، حکومت اسلامى در ایران، منتشره در سلسله مقالات سومین و
چهارمین کنفرانس اندیشه اسلامى با عنوان حکومت در اسلام (تهران: امیرکبیر، 1364) ص
267ـ283.

5. آثار و مقالاتى که در چهارچوب رهیافتهاى مفهومى و کلان درباره دولت اسلامى در سالهاى اخیر
منتشر مى‏شد نوعا به تکرار مطالب گذشته مى‏پرداختند و این نشان مى‏داد که مباحث مفهومى و کلان
از لحاظ تحقیقاتى به نتایج نهایى خود رسیده‏اند. براى آشنایى با یک جمع بندى اجمالى بنگرید به :
ـ محمدمهدى شمس الدین، نظام الحکم و الداورى فى اسلامى (بیروت: موسسه الدولیة
للدراسات و النشر، 1991) طبع دو:، ص 199 به بعد.
ـ محسن کدیور، نظریه‏هاى دولت در فقه شیعه، فصلنامه راهبرد، ش
6. نوشته زیر نمونه کامل از این نوع بررسیها است:
ـ حبیب الله طاهرى، تحقیقى پیرامون ولایت فقیه(قم: دفتر انتشارات اسلامى،؟) ص 25ـ14و
237 به بعد.
7. عبدالاعلى موسوى السبزوارى، مهذب الاحکام (قم جاوید، 1416) جلد 15 ، ص 231ـ227.
8. همان
9. سیدمحمدباقر حکیم،الحکم الاسلامى بین النظریه و التطبیق (بى‏جا، موسسه‏المنار،
1992)ص 96.
10. محمدمهدى شمس الدین، پیشین، ص 261ـ309
11. همان
12. سیدمحمدباقر حکیم، پیشین، ص75
13. براى آشنایى با تاریخچه این معادلات بنگرید به:
محسن کدیور، نظریه‏هاى دولت در فقه شیعه، پیشین.
داود فیرحى، تحول تاریخى اندیشه ولایت فقهى، (معاونت اندیشه اسلامى، مرکز تحقیقات
استراتژیک، سال1372)
14. این دو دیدگاه، بویژه در انتخابات ریاست جمهورى بهار 1376 تحت عنوان طرفداران جامعه
ولایى و جامعه مدنى در مقابل هم قرار داشته مواضع همدیگر را مورد ارزیابى ونقد قرار
دادند.برخى دیدگاهها و نیروهاى این دو جریان در نوشته ذیل ارزیابى شده‏اند: پیام امروز، ش
گزارش ویژه ص .

15.بنگرید به :
ـ محمد مجتهد شبسترى، فرایند فهم متون دینى ، فصلنامه نقد و نظر ش سوم و چهارم، ص 9ـ58 .
ـ " " " ایمان و آزادى (تهران: طرح نو، 1376) ص 64ـ90 .
ـ " " " هرمونیک، کتاب و سنت (تهران: طرح نو1375) ص168 .
16. دیدگاه سوم، ، هم استدلالهاى دیدگاه اول را قبول دارد ولى با تفسیر و تغییر اندکى که در مفاهیم
نظریه اول ایجاد مى‏کنند، کوشش مى‏نمایند که نظریه اول را با نظریه دوم آشتى دهند. به عنوان مثال
سیدکاظم حائرى ضمن قبول نظریه نصب ، با تأکیدبر«نصب به طریق عموم بدلى» حداقل یکى از
وجوه فعلیت ولایت فقها را منوط به انتخاب مردم مى‏نماید. ویا محمدهادى معرفت، ضمن قبول
ولایت مطلقه فقیه، با تفسیرى که از مفهوم مطلقه دارد، این مفهوم را به حوزه عمومى محدود نموده
تقییدات و محدودیتهاى بسیارى در نظر مى‏گیرد.
17. محمدهادى معرفت، فقه سیاسى (جزوه درسى سال 1376 موسسه باقرالعلوم(ع)قم) ص 22 .
18. همان، ص 58 .
19. البته این وضعیت، خاص دوران بعد از جنگ تحمیلى در ایران نیست. در همه کشورهاى مهم
دنیا، پس از امام جنگ و بازگشت نیروهاى جهادى به درون جامعه موجب گسترش موج جدیدى از
مشارکت سیاسى ـ اجتماعى مى‏شود که سازمان حکومت را در مقابل ضرورتهاى جدیدتر توسعه
سیاسى قرار مى‏دهد. درباره برخى کشورهاى اسلامى در دوران جدید بنگرید به:
Erwin.J.Rousenthal,Islam in the Modern National stat(Cambrige
1965) Ch.2.P.28.
20. در ایران اسلامى،نیروهاى جهادى و مدافع نظام اسلامى، پس از تمام جنگ تحمیلى و سپرى
شدن دوران دفاع مقدس در شرایط وموقعیت ویژه اى قرار گرفتند؛ بسیارى از این نیروها که به دلیل
طولانى شدن دوران دفاع، رقم بسیار قابل توجهى را تشکیل مى‏دادند. پس از خاتمه جنگ و حتى در
اثناى جنگ موفق به طى کردن مدارج علمى، تخصصى و دانشگاهى شدند و بدین ترتیب آگاهیهاى
مهمى درباره جامعه شناسى نظام خود کسب کردند و از طرف دیگر چون از متن نظام و جامعه
اسلامى برخاسته بودند، نسبت به دیگر نیروهاى معتقد و خارج از دایره نظام اسلامى، مشروعیت و

امکانات ویژه‏اى در نقد سیاستهاى نظام اسلامى و تقاضاى مشارکت داشتند. انتخابات ریاست
جمهورى بهار سال 1376 تا حدود بسیارى تحت تأثیر این جریانها شکل گرفت که قبل از آن در
قالب رقابتهاى انتخاباتى مجلس و موضعگیریهاى محلى و پراکنده ابراز مى‏شدند.
21. جهت مباحث و تحقیقات سیاسى در دانشگاهها و مراکز پژوهشى از سطح کلان دولت اسلامى
به جنبه‏هاى خرد و خاص و دولت از قبیل، اقلیتهاى سیاسى و مذهبى در دولت اسلامى، نقش زنان،
مشارکت سیاسى، جامعه مدنى و تکثرگرایى معطوف شده است و مقالات روزنامه‏هاى کشور نیز
چنین گرایشى را نشان مى‏دهند.
22. محمدمجتهد شبسترى، ایمان و آزادى، پیشین ص65 .
23. همان، ص 68ـ 67.
24. همان ص 78.
25. ارسطو، سیاست ، ترجمه حمید عنایت(تهران: انقلاب اسلامى1371) ص101.
26.Robert. A. Dahl, Modern political Analysis, chicago:
university of chicago press,1963,p.15 .
27. محسن امین زاده، توسعه سیاسى، ماهنامه اطلاعات سیاسى‏ـ اقتصادى، سال یازدهم، ش 10و 9
شماره سریال 118و 117، ص114ـ 117 .
28.Lester W.Milbrath. poltical participation, Rand Mc. Nally
college publishing company, 1977 ,P.2.
29.V. Randall and R. Theobald, political change and
underdevelopment.london, 1991.p27
30. حسین سیف زاده، تحول از مشارکت منفعلانه به مشارکت فعالانه: تأمل نظرى، فصلنامه
دانشکده حقوق و علوم سیاسى، تیرماه 1373، شماره 32، ص193ـ165 .
31.L.W. Milbarth, political participation, P.5.
32.Ibid.p.6.
33.Ibid.P.6.

34. البته تاریخ دولتهاى اسلامى، تاریخى اقتدارگرایانه است. اما نسبت به علل این اقتدارگرایى و
نوع رابطه آن با منابع اسلامى دیدگاهها و تفاسیر متفاوتى عرضه شده است. در مورد سابقه دولتهاى
استبدادى در ایران، بویژه نظریه استبداد ایرانى بنگرید به:
ـ محمد على همایون کاتوزیان، اقتصاد سیاسى ایران(تهران:امیر کبیر، 1373) ص13ـ12
M.Reza Behnam, cultural foundations of Iranian politics. Utah
press,PP.18.19
35. براى اطلاع بیشتر نگاه کنید به:
ـ گفتگوى تنى چند از دانشمندان در باره جامعه مدنى،اطلاعات سیاسى اقتصادى، ش 117 و 118 .
36.L. W. Milbarth" political participation, pp.18.19
37. بنگرید به: شیخ محمدحسن صاحب جواهر، جواهرالکلام، (تهران:دارالکتب
الاسلامیة)ج21.ص
38. Political participation.p144 .
39. موریس، دوورژه، جامعه شناسى سیاسى، ترجمه ابوالفضل قاضى(تهران: دانشگاه
تهران،1367) ص503ـ430.
40. درباره مشارکت سیاسى در دولت اسلامى، آثار بسیار اندکى منتشر شده است. یکى از نوشته‏ها
در این خصوص، که با توجه به موقعیت سیاسى ـ اجتماعى و مذهبى لبنان نوشته شده است،اثر
مختصر ذیل است:
ـ محمد عبدالقادر ابوفارس، التعددیه السیاسیه فى ظل الدوله الاسلامیه (لبنان، موسسه الریان،
1994) .
41. براى آگاهى بیشتر در باره تاریخ، فرهنگ و میراث اقتدار گرایى در ایران، بنگرید به فصول دوم و
سوم اثر زیر که با عناوین میراث اقتدار و نقش مذهب در جامعه و سیاست ایرانى بررسى شده است:
M.Reza Behnam, cultural foundations of Iranian politicals Ch.II
&III. PP.17-55.
42. Andrew Webster, Introduction to the sociology of

Development. MacMillan,1990.P.66.
43.تى .بى .باتومور ، نخبگان و جامعه ( تهران : دانشگاه تهران ،1369)ص 11 و 50 0
44.L.pye and s. verba (eds), political Cultur and political
development.(princton press,1965). P.513.
45. c. Geertz. The Interpretation of Culturs (Basic Books,
Newyork 1973).
46.کوئنیتن اسکینو،ماکیاولى، ترجمه عزت ا... فولادوند(تهران: طرح نو،1373) .
اسکینو این نقطه نظر را از بررسى رساله ماکیاولى با عنوان «گفتارهایى در باره نخستین دهگانه
تاریخ تیتوس لیویوس» استنباط کرده که در مورد ارزیابى علل عظمت و انحطاط جمهورى رم
باستان نگاشته شده است.
47. همان. ص 87.
48. همان. ص 99.
49. همان. ص 103.
50. همان. ص 107.
51. همان. ص108.
52. Milbrath, political participation, OP. cit. P.32.
53. Ibid.
54. حسین بشیریه، جامعه شناسى سیاسى (تهران: نشرنى، 1374)ص 139.
55. political participation, Op.cit.33.
56. see: Bernard flyuu, political philosophy. London, Humanities
press,1992.p.76.
57. روبرت میشل، احزاب سیاسى، ترجمه حسین پویان (تهران: چاپخش، 1371)ص521.
58. براى بحث نظرى بیشتر در این باره ر.ک :
Robert.A.Dahl. polyarchy; participation and Opposition.

(London:vale University press). pp.124-189 .
59.Ibid .P.124.
60.Ibid P.124. & 162 .
61.Ibid .P.125.
62.R.A. Dahl. Modern political Analysis. OP Cit. P.156.
63. Dahl. polyarchy, p.166.
64. see: R.A. Dahl. Apreface to Democratic theory, chicago,
1956. and, Who Governers? Democraticy and power in an
American city. New Haven: Vale Universtiy Prees, 1961 .
65. polyarchy. pp.182-186.
66. Ibid, P.129.
67.Ibid, P.155/158.
68.59.Ibid, P.160.