دلایل عقلی حق تعیین سرنوشت از منظر فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، علوم سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

10.22081/psq.2023.66967.2812

چکیده

حق تعیین سرنوشت یکی از مهم‌ترین حقوق سیاسی است که در اسناد حقوقی بین‌المللی و قوانین اساسی بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته شده و در دهه‌های اخیر در مباحث فقهی برخی از فقیهان شیعه نیز وارد شده است. در فقه امامیه برای اثبات این حق، افزون ‌بر استناد به کتاب و سنّت، به برخی دلایل عقلی نیز تمسّک شده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی - انتقادی و بر اساس قواعد و اصول استنباط فقهی، به ارزیابی دلایل عقلی حق تعیین سرنوشت پرداخته است. پرسش اصلی این است که عقل مستقل چگونه و با چه تقریبی بر این حق سیاسی دلالت دارد و استناد به ادلّه عقلی با چه کاستی‌ها و اشکالاتی مواجه است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که دست‌کم چهار دلیل عقلی بر حق حاکمیت انسان بر سرنوشت خود اقامه شده است. اصل ولایت انسان بر خود، لزوم پایبندی به قراردادهای اجتماعی، دلیل حسبه و اصل مالکیت مشاع شهروندان از مهم‌ترین این دلایل است. بررسی‌ها نشان داد که این دلایل - به‌جز اصل عقلی و بدیهی ولایت انسان بر خود - از دلالت بر مدعا قاصر است. اصل ولایت و سلطه انسان بر سرنوشت خود نیز منوط به فقدان نص معتبر بر خلاف آن است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rational Arguments for the Right to Self-Determination according to Imami Shia Jurisprudence

نویسنده [English]

  • Abbas Emadi
Assistant professor, Department of Political Science, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The right to self-determination is a crucial political right that is acknowledged in numerous international legal documents and the constitutions of many countries. In recent decades, it has also become a topic of discussion among Shia jurists in Islamic jurisprudence. Within Imami Shia jurisprudence, the Quran, Tradition (hadiths), and certain rational arguments are referenced to support the existence of this right. This research takes an analytical and critical approach, employing the principles of jurisprudential inference to evaluate the rational (or speculative) arguments within Islamic jurisprudence regarding the right to self-determination. The main focus of this research is to examine how independent reason or intellect can indicate the political right of self-determination, and to identify any deficiencies or problems that may arise when relying on rational or reason-based arguments. The findings of this study reveal that several rational arguments have been put forth to support human self-determination, including the principle of human autonomy or self-guardianship, the necessity of adhering to social contracts, the argument from hisbah (community morals or maintenance of public order), and the principle of shared ownership of citizens over their country. However, it will be argued that, apart from the self-evident principle of human autonomy or self-guardianship, these arguments have certain shortcomings. The principle of human guardianship over one's own fate (self-determination) is considered valid unless there is an explicit religious text that contradicts it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • right to self-determination
  • political sovereignty
  • national sovereignty
  • political jurisprudence
  • Imami jurisprudence
  1. اراکی، م. ع. (1413ق). المکاسب المحرمه. قم: مؤسسه در راه حق.
  2. اردبیلی، ا. (1386ق). زبدة البیان فی احکام القرآن. تهران: المکتبة المرتضویة.
  3. امیرارجمند، ا. (1386). مجموعه اسناد بین‌المللی حقوق بشر (چاپ دوم). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
  4. بحرالعلوم، م. (1403ق). بلغة الفقیه (ج3، چاپ چهارم). تهران: مکتبة الصادق.
  5. تبریزی، م. ج. (1416ق). ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب (ج3، چاپ سوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  6. جوادی آملی، ع. (1375). سیری در مبانی ولایت فقیه. حکومت اسلامی، 1(1)، صص 50-80.
  7. حائری یزدی، م. (1995م). حکمت و حکومت. لندن: نشر شادی.
  8. حبیب‌نژاد، ا. (1385). ماهیت نمایندگی با تکیه بر مفاهیم اسلامی -فقهی. فقه و حقوق، 2(8)، صص 125-148.
  9. خراسانی، م. ک. (1326). پاسخ به سؤالات اهالی همدان. حبل المتین، 16(26).
  10. خراسانی، م.ک. (1406ق). حاشیة المکاسب (مصحح: م. شمس‏الدین). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  11. خمینی، ر. ا. (1379). صحیفه امام (ج4و5). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
  12. خمینی، ر. ا. (1418ق). الاجتهاد و التقلید. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
  13. خمینی، ر. ا. (1421ق). کتاب البیع (ج2، 4). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
  14. خوئی، ا. (1377ق). مصباح الفقاهه (ج6). قم: مکتبة الداوری.
  15. سبحانی، ج. (1370). مبانی حکومت اسلامی. قم: انتشارات سیدالشهداء×.
  16. شمس‌الدین، م. م. (1411ق). نظام الحکم و الادارة فی الاسلام (چاپ دوم). بیروت: المؤسسه الدولیه للدراسات والنشر.
  17. شهید اول، م. (1417ق). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه (ج2، چاپ دوم). قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  18. صابری، ح. (1388). عقل و استنباط فقهی (چاپ دوم). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  19. صدر، م. ب. (1379). المعالم الجدیدة للأصول (چاپ دوم). قم: مؤتمر الشهید الصدر&.
  20. صدر، م. ب. (1421ق). الإسلام یقود الحیاة، المدرسه الاسلامیه. رسالتنا، قم: مرکز الابحاث والدراسات التخصصیه للشهید الصدر&.
  21. عمادی، ع.؛ شکوری، ا.؛ غفاری، م. (1396). حق حاکمیت و تعیین سرنوشت از منظر فقه سیاسی شیعه. حقوق اسلامی، 14(53)، صص 7-23.
  22. فیض کاشانی، م. (1406ق). الوافی (ج16). اصفهان: مکتبة امیرالمؤمنین×.
  23. کلینی، م. (1407ق). الکافی (ج5، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  24. محقق کرکی، ع. (1409ق). الرسائل (ج1). قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی&.
  25. مظفر، م. ر. (1370). اصول الفقه (ج1، چاپ چهارم). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  26. منتظری، ح. ع. (1383). رساله حقوق. تهران: سرایی.
  27. منتظری، ح. ع. (1394). دیدگاه‌ها (مصاحبه‏ها و بیانیه‏های آیت‎الله منتظری در ایام حصر). قم: دفتر آیت‌الله منتظری.
  28. منتظری، ح. ع. (1409ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه (ج1-2، چاپ دوم؛). قم: تفکر.
  29. نائینی، م. ح. (1424ق). تنبیه الامه و تنزیه المله. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  30. نجفى، ج. (1422ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء (ج1و 4). قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
  31. نراقی، م. م. (1417ق). عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  32. ورعی، ج. (1393). امام خمینی و حق تعیین سرنوشت. سیاست متعالیه، 2(4)، صص 43-60.