قائلین به عدل و توحید بویژه معتزله ،موضوع آزادى و اختیار انسان را در سه موضوع بررسى کردهاند: - روابط انسانها با یکدیگر؛ - روابط طرفینى و پیچیده جامعهاى که انسان در آن زندگى مىکند؛ - سلطه سیاسى که بر این جامعه حکومت مىکند. و این، اضافه بر ارتباط انسان آزاد و مختار با ذات الهى مىباشد. معتزله ارزش آزادى را در قبال «احداث و خلق افعال» قرار دادهاند. در نظر آنان آزادى و اختیار انسان تنها در حیطه فردى انسان مدّ نظر نیست؛ به این معنا که نظریه آنان تفکر انتزاعى صرف بدون توجه به ذات فردى انسان نیست ؛ بلکه رنجها، مسائل و مشکلات و روابط انسان را نیز در نظر داشتهاند. این پژوهش به عواملى نظر دارد که خاص معتزله و اهل عدل و توحید است. عللى که شرایط پیدایش این فکر و شکلگیرى و تطور آن را در برگرفته و عواملى که باعث شده است قضیه آزادى و اختیار ـ با مقیاسهاى عصرى که این اندیشه در آن پیدا شده است ـ در بستر ظهور و انسجام قرار گیرد.
)